I-Y4460 Istočna Evropa | Germani (Bastarni) > Proto-Slaveni

I-Y4460 je grana najvjerovatnije daljeg germansko-bastarnskog porijekla čiji su nosioci vjerovatno u prvim stoljećima p. n. e. se utopili u proto-Slavene. Na Balkansko poluostrvo se širila sa migracijama u ranom srednjem vijeku i danas je u većini nalazimo u svim slavenskim državama, posebno u sjeveroistočnoj Evropi. Maksimalne frekvencije se primjećuju kod Ukrajinaca, Rusa, Bjelorusa, Rumuna i Slovenaca. Najviša frekvencija ove grane na Balkanu se nalazi na tromeđi Sjeverne Makedonije, Grčke i Bugarske gdje naročito seže visoku distribuciju među muslimanskim Pomacima u jugozapadnoj Bugarskoj. I-Y4460 je prema ISOGG-ovoj nomenklaturi per 2019.-2020. godine ekvivalentna sa I2a1a2b1a1a2.

Filogenetski niz ove haplogrupe izgleda ovako: I2a1a2b-L621>CTS10936>S19848>CTS4002>CTS10228>Y3120>Y4460

Modalni markeri

hp	opis	DYS393	DYS390	DYS19	DYS391	DYS385	DYS426	DYS388	DYS439	DYS389i	DYS392	DYS389ii	DYS458	DYS459	DYS455	DYS454	DYS447	DYS437	DYS448	DYS449	DYS464	DYS460	YGATAH4	YCAII	DYS456	DYS607	DYS576	DYS570	CDY	DYS442	DYS438
Svi dostupni S17250	modalni	13	24	16	11	14-15	11	13	13	13	11	31	17	8-10	11	11	25	15	20	32	12-14-15-15	10	10	21-21	15	12	18	18	34-35	11	10

Porijeklo
I-Y4460 je porijeklom od I2a1>L621, što istovremeno znači da vodi porijeklo od jednih od najstarijih stanovnika Evrope.

I-CTS10228 i migracija ka istoku (1400-100 p. n. e.)
Grana I-CTS10228 koja se razgranjuje u dvije osnovne podgrane; zapadnoevropsku I-Y81696 i istočnoevropsku I-Y3120, posjeduje dva sebi svojstvena diverziteta. Suprotni geografski diverziteti oba ogranka nizvodno od I-CTS10228 bi mogli da ukazuju na potencijalno formiranje grane I-CTS10228 na širem geografskom području između dva prostora koja posjeduju najveću raznovrsnost respektivnih ogranaka, što bi obuhvatalo područje današnje zapadne Poljske i Njemačke.

Te migracije su se mogle odvijati u okviru Unjetičke kulture (2300-1600 p.n.e.), u kojoj je i utvrđena haplogrupa I2a1 (Olalde et al. 2018). Grana I-CTS10228 bi tako vjerovatno bila rasprostranjena među ostalim bronzanodobnim i željeznodobnim kulturama koje su je naslijedile Unjetičku kulturu, najprije na području između današnje Njemačke i jugoistočne Poljske.

Bastarnska teorija
S time u vezi, grana I-CTS10228 (a moguće i I-Y3120) bi se prije migracija na istok mogla potencijalno i razvijati u okviru željeznodobne proto-germanske Jastorfske kulture (500-0 p. n. e.). S obzirom na najvjerovatnije porijeklo grane CTS10228 na području između zapadne Poljske i zapadne Njemačke, njena ekspanzija na prostor sjeverno od Karpata bi se mogla dovesti u vezu i sa kasnijim migracijama, prije svega sa migracijama germanskih Bastarna koji su prostor sjeverno i istočno od Karpata naselili iz pravca bastarnske pradomovine između rijeka Odre i gornje Visle u zapadnoj Poljskoj u 3. stoljeću p. n. e. Migracija Bastarna na istok se dovodi u vezu sa širenjem Gubinsko-Jastorfske kulture u istočnu Evropu i kasnije absorbiranje njenih elemenata u proto-slavensku Zarubinec kulturu u kojoj su Bastarni postali jedni od sudjeonika u složenom procesu razvitka slavenske etnogeneze (Ljažin, 2010; Šukin, 1999). Bastarnski prodor na Balkan u 2. vijeku također dobro objašnjava i pojavu grane I-Y18331 među Grcima.

Proto-Slaveni
Očinska grana od I-S17250 tj. I-Y3120 je u periodu nakon 3. stoljeća p. n. e. najvjerovatnije bila rasprostranjena u okviru Zarubinec kulture i istočne zone Pševorskog kulturološkog kompleksa; kulture koje se djelomično dovode u vezu sa proto-Slavenima (Herrmann & Zürcher ed. 1996; Mallory ed. 1997; Mesihović, 2015). U okviru tih kultura je najvjerovatnije došlo do razgranjivanja grane I-Y3120 u nizvodne podgrane. Autohtonoj koncepciji porijekla Slavena ide u prilog neprekidni kulturološki kontinuitet na području između rijeke Odre i Visle od bronzanog doba do ranog srednjeg vijeka. S time u vezi se i Lužička kultura (1300-500 p. n. e.), koja je predhodila Zarubinec-Pševorskom kulturom, često poistovjećuje sa proto-Slavenima (Mielnik-Sikorska et al. 2013; Piontek, 2020).

Raskol balto-slavenskog jezičkog kontinuuma u proto-baltički i proto-slavenski se najvjerovatnije desio u periodu između 1500. i 500. godine p. n. e. (Bouckaert et al. 2012; Kushniarevich et al 2015) što vremenski korespondira sa razvitkom Lužičke kulture. Preci Slavena su s time u vezi vjerovatno naseljavali područje između Odre i Visle od vremena bronzanog doba (Juras et al. 2014). Nizvodne grane od I-Y3120, uključujući i I-S17250, su najvjerovatnije doživile svoju prvobitnu ekspanziju u okviru istočnoevropskih kultura poput Milogradske (do 1. stoljeća n. e.), Černjahivske (100-400 n. e.), Penkovske (400-600 n. e.) i Praško-Korčakovske kulture (400-600 n. e.) (Verenich, 2015).

Arheološke kulture u kojima je moguće da su boravili očinski ogranci grane I-Y4460
Unjetička kultura	2300-1600 p.n.e.
Kultura grobnih humki (Tumulus kultura)	1600-1200 p. n. e.
Trzciniec-Komarivska kultura	1600-1200 p. n. e.
Lužička kultura	1300-500 p. n. e.
Pomeranijska kultura	700-200 p. n. e.
Jastorfska kultura	500-0 p. n. e.
Zarubinec kultura	300 p. n .e. do 100 n. e.
Pševorska kultura	300 p. n. e. do 500 n. e.

Nastanak (5. stoljeće p. n. e. do 2. stoljeća n. e.)
I-Y4460 je jedna od 5 osnovnih ogranaka od matične grane I-Y3120. Visoki diverzitet starijih ogranaka nizvodno od I-Y3120 ukazuje na provobitnu geografsku ekspanziju nosilaca ove grane s područja današnje jugoistočne Poljske (Fóthi et al. 2019).

Grana I-Y4460  je prema proračunu YFull projekta formirana prije između 1850 i 2400 godina, dok se TMRCA (najbliži drevni zajednički predak) svih pripadnika ove grane procjenjuje da je živio prije između 1750 i 2100 godina. Ova grana je danas svojim najvećim dijelom rasprostranjena na širem istočnoslavenskom jezičnom prostoru dok njena najveća varijacija gravitira prema području srednjeg toka rijeke Dnjepra i šire fizičko-geografske oblasti Polesje u današnjoj sjevernoj Ukrajini, južnoj Bjelorusiji i zapadnoj Rusiji. Najveća rasprostranjenost ove grane na Balkanskom poluostrvu se nalazi na području istočnog Balkana tj. u Rumuniji, Bugarskoj, Sjevernoj Makedoniji i Grčkoj, dok je dobrim dijelom prisutna i na području Slovenije. Granu I-Y4460 karakteriše modalna vrijednost DYS448=20, čiji se širi maksimum raznovrsnosti jednonukleotidnih polimorfizama (SNP) nalazi na području istočne Evrope, najprije na širem području između sjevernih i istočnih obronaka Karpata na jugu, rijeke Visle na zapadu i Dnjepra na istoku (Utevska, 2017).

Područje na kojem se nalazi najveća raznovrsnost klastera DYS448=20 (kojem pripada i grana I-Y4460) (prema doktorskoj dizertaciji Utevske, 2017).

Podgrane
Grana I-Y4460 se razgranjuje u četiri osnovna ogranka; I-Y4460*, I-SK1241, I-Y70430 i I-Y3106, od kojih su svi formirani prije oko 2000 godina (per YFull):

• I-SK1241: Ova grana posjeduje najvišu distribuciju na području zapadne i sjeverozapadne Rusije. Najbliži drevni zajednički predak (TMRCA) svih pripadnika ove podgrane je živio prije oko 2000 godina.
• I-Y70430: Prisutna u Bjelorusiji i na Peloponezu u Grčkoj. Najbliži drevni zajednički predak (TMRCA) svih pripadnika ove podgrane je živio prije oko 1500 godina.
• I-Y3106: Čini najdominantniji ogranak od I-Y4460. Ova grana posjeduje najveći diverzitet na području sjeverne Ukrajine, Bjelorusije i zapadne Rusije. Najbliži drevni zajednički predak (TMRCA) svih pripadnika ove podgrane je živio prije oko 1950 godina.
• I-Y4460*: Na ovu granu je pozitivan jedan bošnjački rod iz Bihora u Sandžaku i jedan Ukrajinac iz Kijevske oblasti u Ukrajini. Ova grana je u znantnom broju prisutna i među muslimanskim Pomacima iz Kočana u jugozapadnoj Bugarskoj.

Naseljavanje Balkanskog poluostrva (6.-7. stoljeće)
Grana I-Y4460 je poput ostalih ogranaka DYS448=20 klastera povezana sa ranosrednjovjekovnom slavenskom ekspanzijom (Rozhanskii, 2018; Utevska, 2017; Verenich, 2015). Visoka varijacija ove grane na području Ukrajine i južne Bjelorusije, sugerira da se njena prvobitna ekspanzija prema Balkanskom poluostrvu odvijala sa područja Polesja i srednjeg toka Dnjepra tj. iz današnje Ukrajine i južne Bjelorusije. Visoki diverzitet klastera DYS448=20 na području između Visle i Dnjepra se podudara sa poređenjima interpopulacionih Y-STR haplotipova koji indiciraju da se prvobitna slavenska ekspanzija odvijala sa područja današnje zapadne Ukrajine (Rębała et al. 2007). Sudeći po široj geografskoj rasprostranjenosti ove grane, kako na području sjeveroistočno od Karpata tako i na istočnom Balkanu, moglo bi se doći do zaključka da se grana I-Y4460 širila preko zapadne Ukrajine duž istočnih obronaka Karpata, zatim preko Dunava i Rodopa do Egejskog mora.

Sklavini Praško-Korčakovske kulture su preuzeli dominaciju ovim područjem penetrirajući duboko u Podunavlje u 6. stoljeću n. e. Na koncu prvobitne faze slavenske ekspanzije na područje istočnog Balkanskog poluostrva, taj prostor je bio naseljavan Antima, koji su zaslužni za introduciranje Penkovske arheološke kulture na područje zapadne obale Crnog mora (Sedov, 1995).

Druga struja grane I-Y4460 koja je naselila istočne obronke Alpa tj. današnju Sloveniju, se najvjerovatnije širila preko zapadne Ukrajine i duž sjevernog dijela karpatskog vijenca, naseljavajući kasnije istočne Alpe sa područja gornje Vltave. Ekspanzija I2a-Y3120 ogranaka na Balkansko poluostrvo, a među njima i grane I-Y4460, se najvjerovatnije odvijala upravo unutar ranosrednjovjekovne Praško-Korčakovske kulture (Verenich, 2015), koja je identifikovana sa šestostoljećnim Sklavinima (Grčki: Σκλαβηνοί), spomenutim od strane Prokopija, Jordana i u Strategikonu Pseudo-Mauricija (Curta, 2001; James, 2009). U prilog slavenskom karakteru grane I-Y4460 ide i najviša frekvencija njene očinske grane (I-Y3120) među svim modernim slavenskojezičnim narodima (Margaryan et al. 2019), kao i predikcija očinske grane u starim kostima ranoslavenske provenijencije na ranosrednjovjekovnom arheološkom lokalitetu Niemcza u današnjoj jugozapadnoj Poljskoj (Zenczak et al. 2017).

Najviša procentualna rasprostranjenost grane I-Y4460 na Balkanskom poluostrvu se nalazi na području Slovenije, gdje se njen odstotak kreće oko 10%. Među Bošnjacima se pojavljuje samo u tragovima. Velika diferencijacija Y-STR varijacija I2a grana između Slovenije i Bosne i Hercegovine, koja se prije svega odlikuje u relativno visokoj rasprostranjenosti grane I-Y4460 u Sloveniji, koincidira sa diferencijacijom istočnoevropskih mtDNK podklastera između slovenačkih i bosanskih mitohondrijskih (mtDNK) uzoraka, koji sugeriraju na širu genetičku heterogenost ranosrednjovjekovnih Slavena (Malyarchuk et al. 2003). Ista diferencijacija istočnoevropskih mtDNK subklastera podržava s time u vezi teoriju o neovisnim migracijaskim talasima slavenskih skupina na područje zapadnog Balkana u ranom srednjem vijeku (Malyarchuk et al. 2003; Zupan et al. 2013). Velika rasprostranjenost grane I-Y4460 na području Slovenije u odnosu na Bosnu i Hercegovinu bi mogla da predstavlja ekvivalentnost visokim varijacijama različitih istočnoevropskih mtDNK subklastera između Slovenije i Bosne i Hercegovine. S time u vezi, naseljavanje Slavena na Balkansko poluostrvo ne treba tumačiti kao jedan jednokoračni i brzotrajni proces masovne migracije, već kao jedan višestoljećni ciklus manjih, sporih i dugotrajnih migracijskih talasa prema novim teritorijama koje su u velikoj mjeri prethodno napuštene od strane starosjedilačkog stanovništva (Barford, 2001; Grafenauer, 1950).

Teritorijalna rasprostranjenost grane I-Y4460 u Sloveniji, Bugarskoj, Sjevernoj Makedoniji i Grčkoj se dobrim dijelom uklapa sa širenjem plemena i plemenskih zajednica iz istočne i sjeverne zone slavenskog urheimata u današnjoj Ukrajini i južnoj Bjelorusiji tj. s onog područja na kojem se nalazi najveća raznovrsnost ove grane. Širenje grane I-Y4460 u Sloveniju se može dovesti u vezu sa plemenom Duljebi koji su prema Nestorovoj hronici Povijest prošlih vremena naseljavali područje današnje sjeverozapadne Ukrajine. Uslijed vojnih pohoda panonskih Avara, dio Duljeba je naselio područje gornje Vltave u današnjoj južnoj Češkoj odakle su kasnije učestovali u slavenskoj ekspanziji prema istočnim obroncima Alpa (Sedov, 1995).

Širenje I-Y4460 na području Bugarske se može dovesti u vezi sa Strumljanima i Siverjanima iliti Sjevercima koji su sa područja srednjeg Dnjepra naselili današnju Bugarsku gdje su najvjerovatnije služili kao bizantski federati (de Laet red. 1994). Visoka frekvencija ove grane na području jugozapadne Bugarske, posebno među Pomacima, bi se mogla dovesti u vezu sa Smoljanima, južnoslavenskim plemenom koje je u 7. stoljeću naseljavalo područje Rodopskog masiva i duž rijeke Meste. Smoljani su najvjerovatnije bili ogranak istočnoslavenskih Kriviča koji su u ranom srednjem vijeku naseljavali današnju istočnu Bjelorusiju i zapadnu Rusiju. Smoljani se etimološki gledano mogu vezati za grad Smolensk u zapadnoj Rusiji (Trubačov, 1974), u kojem je širem okruženju također uočljivo prisustvo grane I-Y4460.

Relativno visoka frekvencija grane I-Y4460 u zapadnoj Bugarskoj, Sjevernoj Makedoniji i Egejskoj Makedoniji u sjevernoj Grčkoj također dobrim dijelom koincidira sa teritorijalnom rasprostranjenošću sklavinskog plemena Draguviti, prvi put spomenuti u sedmostoljećnoj zbirci komilija Čuda Svetog Dimitrija kao sudjeonici u slavensko-avarskim opsadama grada Soluna 617/618 i 677. godine. Draguviti se mogu dovesti u vezu sa plemenom Dregoviča koje je naseljavalo teritorije nizvodno od rijeke Pripjat i oko sjevernih dijelova Dnjepra u današnjoj Bjelorusiji. Uz Draguvite se u zbirci Čuda Svetog Dimitrija spominju i sklavinski Velegeziti koji su učestovali u opsadi Soluna i svojevremeno naseljavali područje nekadašnjeg antičkog polisa Ftotičkih Teba i drevnoga grada Demetrijasa u perfekturi Magneziji u Tesaliji, današnjoj Grčkoj. Prisustvo grane I-Y4460 u Tesaliji je pritom u evidentnoj korelaciji s prisustvom velikog broja slavenskih toponima. Na području Tesalije je ustanovljeno 230 toponima koji se mogu objasniti uz pomoć slavenskih jezičkih sredstava (Vasmer, 1941). Prema svjedočanstvu sedmostoljećnog biskupa i teologa Sv. Izidora Seviljskog, Slaveni su za vrijeme njegovog života u potpunosti preovladali Grčkom (Ekonomou, 2007).

I-Y4460 se pojavljuje i na području okruga Arkadija na Peloponezu u južnoj Grčkoj. Uslijed naseljavanja Balkanskog poluostrva, Sklavini su dostigli i do Peoloponeza, naseljavajući uglavnom centralni, južni i zapadni dio arhipelaga. Srednjovjekovna Monemvasijska hronika svjedoči o slavenskom prisustvu na području Peloponeza od 587. godine (Fine, 1991). Područje Monemvasije na južnom Peloponezu se u Hodeoporikonu Sv. Willibalda iz 8. stoljeća spominje kao Sklavinija tj. kao zasebna slavenska politička jedinica unutar bizantskog carstva (Brownlow, 1891 [Willibald, c. 754]; Ekonomou, 2007). Bizantski car Konstantin VII. Porfirogenet spominje u djelu De administrando imperio dva slavenska plemena na području Peloponeza, Milinze i Jezerite, koji naseljavaju obronke planinskog vijenca Tajget. Porfirogenet također ističe da je cijeli Peloponez u 7. i 8. stoljeću bio u potpunosti slaveniziran (Ekonomou, 2017). Autosomalni rezultati stanovnika okruga Arkadije, u kojem je observirano prisustvo grane I-Y4460, pokazuje da 5-11% stanovništva vuče porijeklo od Slavena koji su krajem 6. stoljeća naselili peloponeški arhipelag (Stamatoyannopoulos et al. 2017).

I-Y4460 u starim kostima
Ova haplogrupa još uvijek nije pronađena u arheološkim istraživanjima starih kostiju.

I-Y4460 među Bošnjacima današnjice
Grana Y4460 je jedna od rijeđih ogranaka haplogrupe I2a1-L261 među Bošnjacima. Haplogrupa I2a1-L621 je među bosanskohercegovačkim Bošnjacima zastupljena sa 43.53% (Marjanović et al. 2005). Među Bošnjacima se pojavljuje samo u tragovima, i to naročito među pojedinim bošnjačkim rodovima na području Bihora, Polimlja i sjeveroistočne Bosne. Na granu I-Y4460 je pozitivan i jedan bošnjački muhadžirski rod iz Sirije i koji vodi porijeklo iz istočne Bosne. Porijeklo Bošnjaka koji pripadaju grani I-Y4460 je najvjerovatnije povezano sa područjem današnje Sjeverne Makedonije i Bugarske, prije svega sa slavenskojezičkim muslimanskim populacijama na tom području, naročito sa Pomacima među kojima grana I-Y4460 iznosi visoku frekvenciju.

---

Autori: Usame Zukorlić & koordinacioni tim Bošnjačkog DNK projekta

Reference