R1b-Z2103 Indoevropljani | Paleo-Balkanci

Haplogrupa R1b-Z2103 se nalazi u okviru haplogrupe R1b koja je među bosanskohercegovačkim Bošnjacima prisutna sa 3.2% (Kovačević et al. 2014). Njen ogranak R1b-Z2103 je među Bošnjacima u Bosni i Hercegovini prisutan sa 1,96%, dok među sandžačkim Bošnjacima seže relativno visoke procente koji se kreću oko 15.5%. Na zapadnom Balkanu je dobrim dijelom prisutna i među Albancima, Crnogorcima i Arumunima. R1b-Z2103 je prema ISOGG-ovoj nomenklaturi per 2019.-2020. godine ekvivalentna sa R1b1a1b1b.

Filogenetski niz haplogrupe R1b-Z2103 izgleda ovako: R1b-L754>L389>P297>M269>L23>Z2103

Porijeklo haplogrupe

Grana R1b-Z2013 se nalazi u okviru haplogrupe R1b. Ova haplogrupe je najvjerovatnije nastala na području zapadne Azije (Myres et al. 2011) gdje je kasnije zajedno sa sestričnom haplogrupom R1a igrala ključnu ulogu u etnogenezi proto-indovropskih skupina na pontskim stepama. Estimacija geografskog porijekla haplogrupe R1b ide između ostalog u prilog „kurganskoj hipotezi“, prema kojoj se pradomovina Proto-Indoevropljana nalazila na području Evroazijskih stepa, prostirući se od područja sjeveroistočno od Crnog mora do stepa sjeverno od Kaspijskog mora. Haplogrupa R1b se zajedno sa haplogrupom R1a proširila sa područja zapadnih predjela evroazijskih stepa sa migracijama indoevropskih jezika zapadno prema unutrašnjosti Evrope na jednu stranu, i prema južnoj i jugozapadnoj Aziji na drugu (Allentoft et al. 2015; Mathieson et al. 2015).

Nastanak

Haplogrupa R1b-Z2103 je jedna od dva osnovna ogranka od haplogrupe R1b-L23. U arheogenetičkim istraživanjima se moglo utvrditi da je grana R1b-Z2103 bila jedna od osnovnih ogranak prisutnih u okviru proto-indoevropske Jamna kulture na području istočne Evrope i evroazijskih stepa (Haak et al. 2015). S tim u vezi je ova grana imala veliku ulogu u širenju indo-evropskih skupina širom Evroazijskog kontinentalnog područja za vrijeme ranog bronzanog doba. Arheogenetički nalazi su između ostalog potvrdili prisustvo grane R1b-Z2103 u mnogim ranim indoevropskim arheološkim kulturama poput Poltavske u današnjoj Rusiji (Mathieson et al. 2015); Afanasijevske u južnom Sibiru (Vagheesh et al. 2019); Okunevske, također u južnom Sibiru (Damgaard et al. 2018); i Čemurčeške u današnjoj zapadnoj Mongoliji (Wang et al. 2020). Jedan drevni uzorak koji datira iz iranskog željeznog doba na lokalitetu Hadži Firuz u zapadnom Iranu je također pozitivan na ovu granu (Vagheesh et al. 2019), što ukazuje na mogućnost da su rana uska grla povezanim sa R1b-L23 ograncima, među njima i R1b-Z2103, kompatibilna sa širenjem indoiranskog jezika sa područja andronovskog kulturološkog horizonta koji je obuhvatao prostor sjeverno od Kaspijskog mora. S tim u vezi, R1b-Z2103 reflektuje, kako sa prisutnosti drevnih DNK uzoraka, tako i sa raznovrsnosti novijih ogranaka, značajan udio migracije indoevropskih jezika na područje Bliskog istoka i Anadolije.

Prisustvo ove grane u bronzanodobnim indoevropskim kulturama u centralnoj Aziji sugeriše da se na istok između ostalog širila sa Toharcima, indoevropskim narodom koji je naseljavao područje današnje zapadne Kine, što također potvrđuje i prisustvo ove grane u Afanasijevskoj kulturi u čijem se okviru formirao proto-toharski jezik. Razvitak afanasijevske arheološke kulture na području južnog Sibira reflektuje kulturološki i lingvistički kontinuum Jamna kulture, a pritom i njene migracije sa pontskih stepa sjeverno od Kavkaza na područje centralne Azije (Allentoft et al. 2015).

Širenje haplogrupe – Naseljavanje Balkanskog poluostrva

Studija od Balaresque et al. sugeriše da se haplogrupa R1b i njeni ogranci mogu dovesti u vezu i sa neolitskim migracijama u Evropu, čemu između ostalog ide i prilog prisustvo očinske grane R1b-L754 u svega šest muških uzoraka na području protoneolitskog arheološkog lokaliteta Lepenski Vir u srbijanskom Podunavlju (Mathieson et al. 2015). Međutim, neki R1b-Z2103 ogranci među modernim balkanskim populacijama su, sudeći po procjenama starosti i geografske raznovrsnosti nizvodnih SNP-ova (poput R1b-BY611/Y10789, R1b-L277.1 i R1b-Y189372), rezultat nekih kasnijih migracija, prije svega onih koji se dovode u vezu sa migracijama paleobalkanskih naroda poput proto-Tračana, proto-Ilira i proto-Grka. S time u vezi, haplogrupa R1b-Z2103 se na području Balkana može pratiti kroz osnivačke efekte nastalim uslijed kasnijih migracija za vrijeme kasnog bronzanog i ranog željeznog doba.

Prvobitna migracija haplogrupe R1b-Z2103 na Balkansko poluostrvo (Jamna kulture i Kulture zvonastih pehara)

Prvobitna ekspanzija haplogrupe R1b-Z2103 sa šireg područja pontskih stepa prema zapadu se najvjerovatnije odvijala u periodu neolita ili ranog bronzanog doba. U arheogenetičkim istraživanjima je njeno prisustvo potvrđeno u ranim indoevropskim kulturama na području istočne i centralne Evrope, inkludirajući i značajna otkrića na području panonskog odnosno karpatskog bazena. Ova grana je otkrivena u dva muška uzorka iz tkz. Kulture zvonastih pehara – od kojih je jedan na lokalitetu Samborzec u istočnoj Poljskoj, datiran iz perioda između 2,456. i 2,207. godine p.n.e. – i drugi na lokalitetu Szigetszentmiklós u Mađarskoj, datiran iz perioda između 2,457 i 2,201. godine p.n.e. (Olalde et al. 2018). Na području panonskog bazena je istočna zona Kulture zvonastih pehara dolazila u kontakt sa ranim indoevropskim kulturama na Balkanu poput tkz. Vučedolske kulture, koja je djelomično evoulirala iz proto-indoevropske Jamna kulture.

Na području Belog Manastira, u okviru Vučedolske kulture u današnjoj istočnoj Hrvatskoj, je u jednom muškom uzorku također potvrđena haplogrupa R1b-Z2103 (Mathieson et al. 2015), što otvara mogućnost da se prvobitno širenje ove haplogrupe na područje Balkana odvijalo sa dva geografski nepovezanih izvora. Jedna od mogućnosti je da se haplogrupa R1b-Z2103 na Balkansko poluostrvo širila direktno sa ekspanzijom Jamna kulture sa pontskih stepa na prostor zapadne obale Crnog mora. Prema drugoj opciji je ova grana na Balkan mogla dospjeti preko Kulture zvonastih pehara i preko njenih dodira sa Vučedolskom kulturom.

Na području karpatskog bazena je djelovala Mureška kultura u periodu između 2,100. godine p.n.e. i 1,800. godine p.n.e. u čijem se okviru nalazi arheološki lokalitet Mokrin u Banatu u današnjoj sjeveroistočnoj Srbiji. Na lokalitetu Mokrin je haplogrupa R1b-Z2103 utvrđena u četvorici drevnih muških uzoraka (Žegarac et al. 2020), što, uzimajući u obzir i R1b-Z2103 uzorak iz Belog Manastira odnosno Vučedolske kulture, sugeriše da je na zapadnom Balkanu postojao populacioni kontinuitet u periodu između Jamna ekspanzije prema zapadu do perioda rimskog osvajanja zapadnobalkanskih krajeva. Taj populacioni kontinuitet se između ostalog odrazuje opštim prisustvom haplogrupe R1b-Z2103 među indoevropskojezičnim populacijama u jugoistočnoj Evropi kroz cijeli pomenuti vremenski period.

Drevnim R1b-Z2103 uzorcima na lokalitetu Mokrin su prediktovane dvije različite podgrane od R1b-Z2103 tj. zapadnoevropska Y14420 i očinska grana od balkanskih R1b-Z2103 ogranaka tj. CTS7556*, što konkretno sugeriše na višu raznolikost haplogrupe R1b-Z2103 na području sjevernog Balkana u ranobronzanodobnom periodu.

Naseljavanje Balkanskog poluostrva u okviru proto-grčkih seoba

Južni tok ekspanzije Jamna kulture prema jugoistoku Evrope se odvijao sa područja Donjeg Dunava i rijeke Tise. Populaciona ekspanzija sa sjevera na jug Balkanskog poluostrva je vjerovatno predstavljala razvoj u hronološkoj periodizaciji Heladske kulture odnosno prelazak iz prvog heladskog perioda u drugi heladski period (Gimbutas, 1977). Taj period se podudara sa introduciranjem Minijskog keramičkog stila. U arheogenetičkim istraživanjima je potvrđena prisutnost grane R1b-Z2103 u okviru bronzanodobne Mikenske kulture u Grčkoj, što ukazuje na to da je R1b-Z2103 bila jedna od ogranaka koja je učestovala u migraciji naroda sa područja pontskih stepa u južnu Evropu.

Prema studiji Lazaridis et al. su Mikeni u odnosu na Minojce posjedovali značajnu sjevernjačku komponentu vezanu za lovce-sakupljače u istočnoj Evropi i Sibiru i koja je introducirana putem migracija stanovništva sa područja evroazijskih stepa ili današnje Armenije (Lazaridis et al. 2017). Sjevernjačka autosomalna komponenta među Mikenima koincidira s tim u vezi sa ekspanzijom haplogrupe R1b-Z2103 na Balkan u periodu ranog bronzanog doba. Međutim, postavlja se pitanje ukoliko je sjevernjačka autosomalna komponenta među Mikenima rezultat jedne sporadične infiltracije ili rezultat jedne brže migracije kao što je to slučaj u centralnoj Evropi koja bi išla u prilog shvaćanju migracionih procesa u kojem bi govornici proto-grčkog jezika formirali južno krilo indoevropskih govornika, zaslužnih za introduciranje stepskih genetičkih elemenata u južnu Evropu (Lazaridis et al. 2017).

Naseljavanje Balkanskog poluostrva u okviru seoba Skita i potencijalna veza sa Tračanima

U arheogenetičkom istraživanju na arheološkim lokalitetima koji se dovode u vezu sa željeznodobnim skitskim horizontom na području sjeverno i zapadno od Crnog mora je haplogrupa R1b-Z2103 potvrđena u dvoje uzoraka na lokalitetu Glinoe u današnjoj jugoistočnoj Moldaviji, datiran iz perioda između 4. i 2. stoljeća p.n.e. (Krzewińska et al. 2018).

Budući da je skitska dominacija na području istočne Evrope u prvu ruku bila kulturološke prirode, a ne postignuta zamjenom stanovništva (Järve et al. 2019), postavlja se pitanje da li je R1b-Z2103 na području zapadne obale Crnog mora mogla biti od nekog drugog, prije svega paleo-balkanskog iliti tračkog, izvora. Prema studiji Krzewińska et al. je „zapadna sjevernopontska“ skitska grupa bila genetički usko povezana sa uzorcima iz afanasijevske i andronovkse kulture, dok je „istočnostepska“ skitska grupa posjedovala puno veći udio Jamna komponente. Također je u istoj studiji observirana sličnost između „pontsko-kaspijske“ skitske grupe i sa jednim drevnim uzorkom iz današnje Crne Gore, datiran iz željeznog doba, što može biti indikator za moguću asimilaciju ranijih lokalnih grupa od strane Skita (Krzewińska et al. 2018). Međutim, prisustvo haplogrupe R1b-Z2103 je observirano i među ostalim, „istočnijim“, uzorcima indo-iranske odnosno skitske i sarmatske provencijencije. S tim u vezi je otvorena mogućnost o istočnjačkom odnosno skitskom ili generalno indo-iranskom porijeklu R1b-Z2103 uzorka u jugoistočnoj Moldaviji, čemu u prilog ide prisustvo haplogrupe R1b-Z2103 kako među drevnim uzorcima na području pontskih stepa tako i među modernim populacijama u cijelom okviru evroazijske stepske regije.  

Naseljavanje Balkanskog poluostrva u okviru proto-ilirskih seoba

Korelacija između haplogrupe R1b-Z2103 i proto-ilirskih seoba se između ostalog primjećuje procjenom najbližeg drevnog zajedničkog pretka (TMRCA) i geografskim diverzitetom grane R1b-Y10789/BY611, koja je ujedno i dominirajuća grana od Z2103 na zapadnobalkanskom području. Uzvodna grana od R1b-Y10789/BY611 tj. R1b-Y18959 posjeduje visoki diverzitet na prostoru istočnih krajeva centralne Evrope i među modernom populacijom Iberije i Apeninskog poluostrva što sugeriše da su njeni ogranci učestovali u migracijima indoevropskih skupina sa sjeverozapada na jug tj. na područje zapadnoga Balkana. Prisustvo haplogrupe R1b-Z2103 u okviru istočne zone Kulture zvonastih pehara u srednjoj Evropi bi mogla da služi kao pretpostavka da je grana R1b-Y18959 učestovala u migracijama pripadnika Kulture zvonastih pehara prema zapadu, razgranjujući se na tri osnovne grane na području panonskog bazena ili sjeverno od panonskog bazena, od kojih je jedna od grana tj. R1b-Y10789/BY611 migrirala prema zapadu koja se pritom razgranjuje na području sjevernog Apeninskog poluostrva u mediteranske ogranke (R1b-Y10789* i R1b-Y30192) i u balkanski ogranak R1b-Y23373, dok su preostale pararelne grane od R1b-Y10789/BY611 učestovale u daljem razvitku istočne zone Kulture zvonastih pehara i u njenoj ekspanziji prema zapadnoj Evropi. Raznovrsnost grane R1b-Y18959, posebno ukazujući na njene srednjoevropske i zapadnomediteransko-balkanske ogranke, ukazuje na mogućnost prisustva podgrane R1b-Y10789/BY611 na prostoru tkz. Ljubljanske kulture koja je svojevremeno bila rasprostranjena na području istočnih obronaka Alpa. Jedna od pretpostavki je da je Ljubljanska kultura nastala na vučedolskoj osnovi i sa znatnim učešćem elemenata Kulture zvonastih pehara, koja je na područje istočnih Alpa pristigla sa područja srednje Evrope, introducirajući tako komponente nekih predhodnih kultura poput Kulture vrpčaste keramike i kuglastih amfora. Ljubljanska kultura je prema nekim procjenama pripadala ranom bronzanom dobu s obzirom da se ona veže za jedan kasniji prodor Kulture zvonastih pehara s područja današnje Češke i Slovačke (Govedarica, 1989), što bi moglo da služi kao odgovor na pitanje o postojanju pararelnih ogranaka od R1b-Y10789/BY611 na području današnje Češke i šireg prostora srednje i istočne Evrope. Shodno diverzitetu i rasprostranjenosti grane R1b-Y10789/BY611 na širem području od Balkana, preko Apeninskog i do Pirinejskog poluostrva se ta kulturološka povezanost može pratiti i preko arheoloških artefakata ljubljansko-jadranskog tipa. Na cijelom prostoru od istočne obale Jadranskog mora do centralne Evrope i Pirinejskog poluostrva se unutar asambleža Zvonastih pehara pojavljuje ukrašeno posuđe koje posjeća na ljubljansko-jadranski arheološki stil (Harrison, 1977).

Prostor koji je obuhvatala Ljubljanska kultura u ranom bronzanom dobu je u kasnijem razdoblju iste epohe postao sastavni dio istočne zone halštatskog arheološkog horizonta, u čijem je okviru formiranje proto-ilirske etnogeneze igralo značajnu ulogu. Na zapadnom Balkanu se u kasnom bronzanom i starijem željeznom dobu formirala ilirska Glasinačka kultura (1200. do 700. godine p.n.e.) koja je bila sastavni dio istočne zone Halštatske kulture i koja se tradicionalno veže za širi prostor koji je obuhvatao dijelove istočnih Alpa i sjevernopanonskog Podunavlja. Halštatski sustav vladajuće društvene organizacije se svojevremeno prostirao i kroz Dinarske alpe, uključujući i prostor Glasinca i šireg glasinačkog kompleksa (Kristiansen, 1998). Iliri se pri tome kao historijska kategorija počinju javljati u kasnom razdoblju halštatatske epohe.

Haplogrupa R1b-Z2103 na zapadnom Balkanu u antičkom i kasnoantičkom periodu

Ranije je bilo riječ o kontinuitetu haplogrupe R1b-Z2103 na području Balkana u širem periodu između 2. milenijuma p.n.e. i 1. milenijumu n.e. Testiranjem starih kostiju datiranim iz bronzanog doba sa arheoloških lokaliteta koji se vremenski i kulturološki poistovjećuju sa Vučedolskom i Mureškom kulturom na području panonskog bazena, je zaključak doveden da je R1b-Z2103 bila najdominantnija haplogrupa među sjeverozapadnobalkanskim stanovništvom u tom vremenskom razdoblju.

Prisustvo haplogrupe R1b-Z2103 i njena relativno visoka frekvencija se dalje prati kroz cijeli antički period, posebno među tada romanskojezičkim populacijama paleo-balkanskoga porijekla. Testiranjem 48 posmrtnih ostataka datiranim iz kasne antike na području kasnorimskih arheoloških nalazišta Viminacijum i rimske utvrde Timacum Minus identifikovana je haplogrupa R1b-Z2103 u nekoliko uzoraka, ali u znatno manjem procentu u odnosu na prethodna istraživanja bronzanodobnih lokaliteta. Jedan uzorak u nekropoli Slog u okviru Timacum Minusa je prediktovan na podgranu R1b-Z2103>CTS1450 koja je predačka podgrani Y10789/BY611 – druga po brojnosti haplogrupa među modernim Albancima i sandžačkim Bošnjacima.

Međutim, među ostalim uzorcima su u znatnoj mjeri utvrđene haplogrupe koje posjeduju visoki diverzitet i frekvenciju među populacijama sjeverne i zapadne Evrope, što sasvim izvjesno reflektuje germansko prisustvo na području Balkana uslijed seobe naroda sa područja sjeverno od Dunava u kasnoantičkom periodu. Shodno tome, haplogrupa R1b-Z2103 bi, uz nekoliko ostalih haplogrupa, predstavljala prisustvo domicilnog romanskog odnosno romaniziranog stanovništva na tom području. Kao posljedica daljnih seoba naroda sa sjevera nakon pada Zapadnog rimskog carstva 476. godine i kao posljedica unutrašnjih romanskih seoba koje su slijedile nakon upada Avara i slavenskih plemena, se na prostor sjeverozapadnog i sjevernog Balkana gubi višestoljetni kontinuitet i višestoljetna demografska dominacija paleo-balkanskih ogranaka od haplogrupe R1b-Z2103. U periodu ranog srednjeg vijeka se na području današnje sjeverne Albanije najvjerovatnije odvijao tkz. efekat leptira unutar ove haplogrupe, rezultirajući tako u njenu visoku frekvenciju među modernim Albancima.

R1b-Z2103 među Bošnjacima sadašnjice

Ova haplogrupa posjeduje danas najvišu frekvenciju među Albancima i Bošnjacima južnog i istočnog Sandžaka i čini s tim u vezi poseban značaj u genealoškom identificiranju malisorskih plemena. Među Bošnjacima u Bosni i Hercegovini je ova haplogrupa prisutna sa 1.96% od ukupno 562 testiranih (vidi mapu Bošnjačkog DNK projekta).

Podgrane

Haplogrupa R1b-Z2103 je prema proračunu YFull projekta formirana prije između 6,800 i 5,500 godina, dok se njen TMRCA, odnosno najstariji zajednički predak, procjenjuje da je živio prije između 6,000 i 4,900 godina. Ogranci od haplogrupe R1b-Z2103 koji su do sada observirane među zapadnobalkanskim narodima su R1b-Y4364 i R1b-M12149. Grani R1b-Y4364 pripada za sada samo jedna bošnjačka porodica porijeklom iz srednje Bosne, dok je grana R1b-M12149 mnogo brojnija kako u balkanskom tako i u evropskom okviru. Grana R1b-M12149 se pritom razgranjuje u ogranke R1b-M12149>Y13369 koja je najvećim dijelom koncentrisana na području Kavkaza, Bliskog istoka i istočne Evrope i R1b-M12149>Z2106 koja se prostire na širem području zapadnog Evroazijskog kontinentalnog područja. U okviru grane R1b-Z2106 se nalazi podgrana CTS1450 kojoj pripada najveći broj rodova na zapadnom Balkanu koji su pozitivni na haplogrupu R1b-Z2103.

Grana R1b-CTS1450 se dijeli na tri osnovna ogranka: CTS1450*, Y18959 i BY250, koji su svi prema proračunu YFull projekta, formirani prije oko 4,600 godina.

• Y18959: čini najbrojniji ogranak od grane CTS1450 na području istočne i južne Evrope. Ovoj grani pripadaju za sada svi bošnjački rodovi koji su pozitivni na granu CTS1450. Ogranak Y18959 se dijeli u četiri osnovne podgrane; Y18959, čija se najviša frekvencija nalazi u zapadnoj Evropi; FT16900, koja je za sada samo observirana na području Češke i kod jednog bošnjačkog roda iz Sandžaka; Y5587, koja je više tipična za područje istočne Evrope i istočne srednje Evrope, ali se pojavljuje i na području istočnog Balkana i zapadnog Mediterana; i Y10789/BY611, koja se danas najvećim dijelom nalazi na području Balkana, prije svega kod Albanaca i sandžačkih Bošnjaka. Prisutna je i među istočnobalkanskim narodima i na području zapadnog Mediterana tj. Italije i Španije.

• BY250: ovaj ogranak je tipičan za zapadnu Evropu. Najviša frekvencija ove grane se nalazi u Engleskoj, Njemačkoj i sjevernoj Italiji.

Porijeklo ogranaka prisutnim na zapadnom Balkanu

R1b-Z2103>Y4364>L277.1

Najviša distribucija grane R1b-Y4364, na koju je danas pozitivan samo jedan bošnjački rod iz srednje Bosne, se danas pronalazi među populacijama istočne Evrope i Bliskog istoka. Njena distribucija dobrim dijelom koincidira sa širenjem Jamna kulture i indoevropskih jezika u bronzanom dobu. Najveći diverzitet ove grane se nalazi na području oko Crnog mora. Nizvodna podgrana L277.1 koja se nalazi u okviru grane R1b-Y4364 i čija se starost prema YFull projektu procjenuje prije oko 4,100 godina je do sada observirana na području Rumunuje i Italije. S obzirom na visoki diverzitet očinske grane R1b-Y4364 na području sjeverne obale Crnog mora tj. u današnjoj Ukrajini, i uzimajući u obzir njeno prisustvo na području Bliskog istoka, bi se ova grana mogla vezati za indo-iranske Skite koji su u stoljećima p.n.e. naseljavali sjevernu i sjeverozapadnu obalu Crnog mora. Prisustvo podgrane L277.1 na području istočnog Balkana i Italije bi je eventualno mogla dovesti u vezu i sa Tračanima.

R1b-Z2103>Y13369>L584

Prema procjeni YFull projekta je ova grana formirana prije oko 5,100 godina. Danas je najvećim dijelom prisutna na Kavkazu i Bliskom istoku, ali se u manjem broju pojavljuje i na području istočne Evrope i Balkana. Ovoj grani pripadaju za sada dva bošnjačka roda iz prijepoljske opštine (Todorović, 2015). R1b-L584 najvjerovatnije ima svoje izvorište na području istočno od Crnog mora i najvjerovatnije je učestovala je u etnogenezi Proto-Armenaca i indo-iranskih plemena poput Skita i Sarmata. Na Balkan se mogla širiti sa Jamna ekspanzijom na zapad u ranom bronzanom dobu, kao i sa kasnijim migracijama Skita koji su u željeznom dobu nadirali prema sjeverozapadnoj obali Crnog mora. S obzirom na relativno nisku frekvenciju ove grane među Bošnjacima, i generalno na cijelom Balkanskom poluostrvu, ova grana bi se mogla dovesti u vezu i sa kasnijim migracijama iz pravca Anadolije za vrijeme Bizantskog i kasnije Osmanskog carstva.

R1b-Z2103>M12149>Z2106>CTS7556>CTS1450>Y18959>FT16900>Y189372

Starost ove grane se prema YFull projektu procjenjuje prije oko 4,600, i danas je observirana samo u Češkoj i u crnogorskom Sandžaku. S obzirom na veliko odsustvo pripadnika ove grane na području zapadnog Balkana, jedna od predpostavki bi bila da se migracija ove grane na Balkansko poluostrvo odvijala direktno u okviru istočnog horizonta Kulture zvonastih pehara sa područja srednje Evrope u ranom bronzanom dobu.

R1b-Z2103>M12149>Z2106>CTS7556>CTS1450>Y18959>Y10789/BY611

Grana BY611 je prema procjeni YFull projekta formirana prije oko 4,600 godina, dok se najstariji zajednički predak pripadnika ove grane procjenjuje da je živio prije oko 3,300 godina. Migracija uzvodnih ogranaka se najvjerovatnije odvijala u okviru migracije Kulture zvonastih pehara iz srednje i istočne Evrope prema zapadu. Visoki diverzitet ove grane na području zapadnog Mediterana ukazuje da je najvjerovatnije formirana negdje sjeverozapadno od Balkana. Grana Y10789/BY611 se razgranjuje u tri osnovna ogranka: zapadnomediteranske Y10789* i Y30192 i zapadnobalkanski Y23373. Procjena starosti najstarijeg zajedničkog pretka prije oko 3,300 godina i diverzitet koji ukazuje na porijeklo sa sjeverozapada dovodi širenje grane R1b-BY611 na Balkansko poluostrvo u vezu sa migracijama Proto-Ilira u kasnom bronzanom dobu.

Prikaz statistike zastupljenosti u današnjici

R-Z2103 u kostima starih naroda

Prije nove ere

• Na haplogrupu R1b-Z2103 je pozitivan uzorak I3499 na području Belog Manastira u sjeveroistočnoj Slavoniji u današnjoj istočnoj Hrvatskoj. Arheološko nalazište datira iz Vučedolske kulture koja je djelovala na području zapadnog Balkana i srednje Evrope u periodu između 3,000. i 2,500. godine p.n.e. (Mathieson et al. 2015).

• Uzorku I4253 sa arheološkog lokaliteta Sandomerz u današnjoj istočnoj Poljskoj je utvrđena haplogrupa R1b-Z2103. Arheološki lokalitet se dovodi u vezu sa istočnom zonom Kulture zvonastih pehara i datira iz perioda između 2,571. i 2,208. godine p.n.e. (Olalde et al. 2018).

• U okviru Kulture zvonastih pehara je haplogrupa R1b-Z2103 potvrđena u još jednom uzorku sa arheološkog lokaliteta Szigetszentmiklós u današnjoj Mađarskoj. Riječ je o uzorku I2787 koji datira iz perioda između 2,457. i 2,201. godine p.n.e. (Olalde et al. 2018).  

• Haplogrupa R1b-Z2103 se pojavljuje u obliku nizvodne grane Z2103>Z2106 u uzorcima MOK19A, MOK22, MOK24A, MOK27, koji se nalaze u okviru arheološkog lokaliteta Mokrin u Banatu u današnjoj sjevernoj Srbiji. Ovaj arheološki lokalitet se dovodi u vezu sa ranobronzanodobnom Mureškom kulturom koja je djelovala na području karpatskog bazena u periodu između 2,100. godine p.n.e. i 1,800. godine p.n.e. (Žegarac et al. 2020). Uzorak MOK19A je prediktovan na podgranu Z2103>Z2106>Y14420 koja je danas najviše prisutna na području zapadne Evrope i Skandinavije. Uzorak MOK27 s druge strane je prediktovan na granu Z2103>Z2106>CTS7556* koja je očinska grana od najdominantnije grane od Z2103 na zapadnom Balkanu, tj. BY611, koja se u procentu sa oko 15% pojavljuje među Albancima i sandžačkim Bošnjacima (Žegarac et al. 2020).

• Haplogrupi R1b-Z2103 pripadaju skitski uzorci scy304 i scy305* na arheološkom lokalitetu Glinoe u današnjoj jugoistočnoj Moldaviji. Uzorci datiraju iz perioda između 399. i 172. godine p.n.e. (Krzewińska et al. 2018).

Nakon nove ere

• Na području arheološkog lokaliteta Viminaciujm u blizini Starog Kostolca u današnjoj istočnoj Srbiji je jedan uzorak datiran iz rimskog perioda pozitivan na haplogrupu R1b-Z2103. Viminacijum je u antičko vrijeme bilo vojno utvrđene i glavni grad rimske provincije Mezije Superior.   

• Među posmrtnim ostatcima u nekropoli Slog koja se nalazi u okviru rimskog arheološkog lokaliteta Timacum Minus u blizini Knjaževca u današnjoj jugoistočnoj Srbiji je haplogrupa R1b-Z2103 potvrđena u uzorcima I15552 i I15551, od kojih je jedan (uzorak I15552) prediktovan na podgranu Z2103>CTS7556>CTS1450. Grana CTS1450 je predačka grani BY611 kojoj pripada veliki broj Albanaca i sandžačkih Bošnjaka. Pomenuti uzorci datiraju iz kasnoantičkog perioda.

• Langobardski uzorak CL121, čiji se posmrtni ostatci nalaze u okviru arheološkog lokaliteta Collegno kod Turina u sjevernoj Italiji, je pozitivan na haplogrupu R1b-Z2103. Uzorak datira iz 6. stoljeća n. e. (Amorim et al. 2018).

Poznati pripadnici haplogrupe

Sulejman Hafiz Pačariz (1900.-1945.), porijeklom iz Hisardžika kod Prijepolja je bio hodža i zapovjednik Muslimanske milicije tokom Drugog svjetskog rata. Na Bošnjačkom DNK projektu je testiran jedan Pačariz iz sela Gojevići kod Bijelog Polja koji pripada haplogrupi R1b-Z2103>M12149>Z2106>CTS7556>CTS1450>Y189372.

Muftija Muamer Zukorlić (1970. -) vjerski i politički lider Bošnjaka Sandžaka. Dugogodišnji Muftija Islamske zajednice Sandžaka i Srbije i aktuelni predsjednik Stranke pravde i pomirenja i narodni poslanik u Skupštini Srbije. Testiran je njegov sin Usame Zukorlić, koordinator Bošnjačkog DNK projekta.

Senad Hadžifejzović (1962. -), je bosanskohercegovački novinar i voditelj, porijeklom iz Sjenice u srbijanskom Sandžaku. Jedan od Hadžifejzovićevih daljih rođaka iz Miloševog Dola kod Prijepolja je testiran na Y-hromozomu i prediktovan je na haplogrupu R1b-Z2103>M12149>Y13369>L584 (Todorović, 2015).

Vlade Divac (1968. -), porijeklom iz sela Divci kod Prijepolja u Srbiji je bivši jugoslavenski i srbijanski košarkaš. Na poziciji centra je igrao u kako domaćim tako i inostranim klubovima, od kojih su između ostalog Partizan, Crvena Zvezda, Los Angeles Lakers, Charlotte Horners i Sacramento Kings. Jedan od Divčevih rođaka iz Prijepolja je testiran na Y-hromozomu i pozitivan je na haplogrupu R1b-Z2103>M12149>Z2106>CTS7556>CTS1450>BY611>Z2705.

Autor: Usame Zukorlić & Il'jas Porović

---

Reference