N2-Y6503 | Altajci, Skiti

Uvod

Haplogrupa N2-Y6503 je haplogrupa koja je nastala na području južnog Sibira. Njena moderna distribucija je danas najvećim dijelom koncentrisana i diverzificirana na području Evrope. Najviša frekvencija haplogrupe N2-Y6503 je observirana na zapadnom Balkanu, naročito među Srbima, iako je u manjem postotku prisutna i među Bošnjacima i Hrvatima. U izolovanim slučajevima se pojavljuje i na području Rusije, istočne Slovačke, zapadnoj Evropi i među mađarskojezičkim Sekeljima u sjevernoj Rumuniji.

Porijeklo

Haplogrupa N2-Y6503 je dio osnovne haplogrupe N-M231 koja se razgranila iz šire paragrupe NO negdje na području jugoistočne Azije, shodno proračunu prije 35.000 godina. Haplogrupa N-M231 se kasnije tokom paleolita razgranila u ogranke N1-Z4762 i N2-Y6503 najvjerovatnije na području današnje Kine, doživljavajući u kasnijim ekspanzijama nekoliko uskih grla na području južnog Sibira prije dalje ekspanzije u istočne predijele Evrope (Derenko et al. 2007).

Prilikom arheogenetičkih istraživanja je ustanovljeno da je N-M231 populacija dominirala na području neolitske kulture Hongshan i bronzanodobnog Xiaoheyan arheološkog horizonta u dolini Zapadnog Liaoa u Mandžuriji u današanjoj sjeveroistočnoj Kini (Cui et al. 2013). Dominacija ove haplogrupe na pomenutom području sugerira da je N-M231 populacija igrala ključnu ulogu u neolitskoj difuziji na području današnje sjeveroistočne Kine, Mongolije i južnog Sibira. Prethodne studije o filogenetskim strukturama u okviru haplogrupe N-M231 sugeriraju da je područje južnog Sibira služilo kao tranzitna zona u daljim migracijama prema volgo-uralskoj nizini i evroazijskim stepama (Rootsi et al. 2007).

Nastanak

Haplogrupa N2-Y6503 je po mišljenju naučnika formirana prije oko 22.000 godina, najvjerovatnije negdje na području istočne Azije odakle je učestovala u neolitskoj difuziji prema južnom Sibiru, naročito prema širem području između Urala i Bajkalskog jezera. Na to ukazuje pronalazak ove haplogrupe u jednom muškom skeletnom ostatku na arheološkom lokalitetu Botai u današnjem sjevernom Kazakstanu i koji se dovodi u vezu sa kasnoneolitskom kulturom Botai koja je cvjetala na području centralnoazijskih i južnosibirskih stepa 3.700.-3.100. godine p.n.e. (de Barros Damgaard et al. 2018) i u kojoj su observirani najstariji primjeri pripitomljavanja konja.

Južni Sibir kao glavno žarište evropkog ogranka N2-Y6503>Y6542>P189.2 ukazuje i savremeno prisustvo pararelnog ogranka N2-Y6542* na području Altaja kao i pronalazak očinske haplogrupe N2-Y6503 u jednom uzorku na nalazištu Šamanka pokraj Bajkalskog jezera u Irkutskoj oblasti u Rusiji (de Barros Damgaard et al. 2018) i koji se pripisuje ranoneolitskoj kulturi Kitoi koja se tokom neolita prostirala na području oko Bajkalskog jezera, mongolske visoravne i duž rijeke Angare i južnog toka Jeniseja u južnom Sibiru. Haplogrupa N2-Y6503 je pronađena i u dva bronzanodobna uzorka na arheološkim nalazištima Ulan Goviin Uzuur i Muunit Uul u današnjoj Mongoliji (Wang et al. 2021).

Širenje

Savremena distribucija ogranka N2-Y6503>Y6542>P189.2 je isključivo skoncentrisana na području Evrope, pa se zbog toga njeno razgranjivanje u dublje podgrane moglo odvijati upravo na području istočne Evrope. U prilog toj tezi ide pronalazak očinske haplogrupe N2-Y6503 u okviru željezndobne arheološke kulture Mezőcsát odnosno na lokalitetu Ludas-Varjú-dűlő u današnjoj Mađarskoj, datiran u 8.-9. stoljeće p.n.e. (Gamba et al. 2014). Naime, kulture ranog bronzanog doba koje su djelovale na području Panonske nizije su inkorporirale kulturološke elemente iz savremenih kultura na Bliskom istoku, iz srednje Evrope i evroazijskih stepa na istoku. Tokom rane faze željeznog doba su varijante srednjoevropske halštatske kulture preuzele dominaciju nad područjem Podunavlja dok su pre-skitske Mezőcsát zajednice postali dominantni kulturološki elemenat istočno od Panonske nizije. Ovaj pronalazak bi mogao da sugerira da je haplogrupa N2-Y6503 bila prisutna na području indoevropske Jamna kulture, najprije u okviru njenih istočnh zona, i potencijalno u okviru naslijedničkih kultura Fatjanovo-Balanovo i Sintašta, koje su tokom eneolita i bronzanog doba dominirale područjem velike stepske regije između Volge, Urala i Kaspijskog jezera na krajnjem istoku Evrope. Međutim, odsustvo ogranka N2-P189.2 među drevnim populacijama Evrope implicira da se migracija pripadnika haplogrupe N2-Y6503 u Evropu odvijala u dva navrata tj. prvo sa širenjem indoevropskih govornika sa područja pontsko-kaspijskih stepa tokom eneolita i ranog bronzanog doba i naposlijetku tokom željeznog doba ili prve polovine 1. milenija n.e. iz pravca Volgo-uralske nizije.

Podgrane

Haplogrupa N2-Y6503 je prema procjeni YFull projekta formirana prije oko 16.000 godina dok se najbliži drevni zajednički predak (TMRCA) svih njenih pripadnika estimira da je živio prije oko 12.900 godina, najvjerovatnije negdje na području Altaja ili šireg južnog Sibira. Iz ove haplogrupe je proistekao ogranak N-Y6542 koji se pritom razgranjuje u evropski ogranak N2-P189.2 i u neidentificirani altajski ogranak N2-Y6542*. N2-P1892. se pritom razgranjuje u osnovne ogranke N-Y111068 i N-Y6516.

• N-Y111068: Ovaj ogranak je prema YFull-u formiran prije oko 4.500 godina i danas je u pijedinačnim slučajevima prisutna u zapadnoj Rusiji, Turskoj, Francuskoj i Devonu u Engleskoj. Najbliži drevni zajednički predak (TMRCA) svih pripadnika ove mutacije se prema YFull-u procjenuje da je živio prije oko 4.500 godina. 
• N-Y6516: Ovaj ogranak je danas isključivo diverzificiran na području istočne Evrope. Prema procjeni YFull projekta, formirana je prije oko 4.500 godina, dok se najbliži drevni zajednički predak (TMRCA) svih njenih pripadnika estimira da je živio prije oko 4.300 godina. Ogranak N-Y6516>Y7310 se razgranjuje u dvije osnovne mutacije; N-Y7310* na koju je pozitivan jedan mađarski odnosno sekeljski uzorak iz Sučave u regiji Bukovini u sjevernoj Rumuniji, i zatim u N-Y7313 koja je diverzificirana na području zapadne Rusije i zapadnog Balkana. Mutacija N-Y7313 odnosno podmutacija N-Y7313>FT182494 je najvećim dijelom prisutna među Srbima i nešto manje među Bošnjacima i Hrvatima.

Naseljavanje Balkanskog poluostrva

Moderna distribucija ogranka N2-P189.2 na području Altaja, kao i pronalazak očinske haplogrupe N2-Y6503 na području željeznodobne Mezőcsát kulture u Panonskoj niziji i u kasnoneolitskoj Botai kulturi u centralnoj Aziji, sugerira da se izvorno žarište ogranka N2-P189.2 nalazilo na području Botai kulture koja se prostirala na širokom stepskom području južno od Urala. Na koncu indoevropske ekspanzije sa područja pontsko-kaspisjkih stepa prema Volgo-uralskoj niziji je najvjerovatnije došlo do indoevropeizacije zatečene N2-P189.2 populacije iz koje je tokom ranog bronzanog doba proistekla poltavska arheološka kultura u čijem se okviru formirala prvobitna jezgra proto-indoiranske etnogeneze. Ogranak N2-P189.2 se kasnije sa područja šumsko-stepske regije sjeverno od Kaspijskog mora prema istočnoj Evropi širio sa indoiranskim Skitima čija se pradomovina nalazila na širem stepskom području od pontsko-kaspijske regije do južnog Urala (Krzewińska et al. 2018) i koji su kasnije, kako obavještava grčki historičar Herodot, naseljavali Podunavlje u 5. stoljeću p.n.e.

Prisustvo ogranka N2-P189-2 na području Karpata tj. u istočnoj Slovačkoj i među Sekeljima u sjevernoj Transilvaniji se za sada najbolje može objasniti upravo skitskom prisustvu na području zapadnih crnomorskih obala gdje je N2-P189.2 populacija prema predloženom migracionom kolosijeku pretrpjela tkz. efekat uskog grla tokom druge polovine 1. milenija p.n.e. Na Skite i druge njima srodne iranske narode kao potencijalne kandidate za širenje ogranka N2-P189.2 na Karpate, Panoniju i dalje u zapadnu Evropu implicira prisustvo ogranka N-Y111068 na području zapadne Rusije, Engleske i najznačajnije Francuske kroz koju su prolazile migrirajuće skupine nomadskih Alana (iranski narod srodnim Skitima) na njihovom putu prema Iberijskom poluostrvu i sjevernoj Africi u 5. stoljeću n.e. Alani su se nakon poznate bitke na Katalunskim poljima 451. godine etablirali u Orléansu u srednjoj Francuckoj, preuzimajući kasnije posjede duž rijeke Loire na jugu i sve do Pariza na sjeveru. Na prisustvo ove haplogrupe u Evropi tokom prvog milenija p.n.e. također upućuje već pomenuti drevni uzorak iz Mezőcsát kulture kojem je utvrđena očinska haplogrupa N2-Y6503. Potomci karpatskih i podunavskih Skita i sarmatsko-alanskih Roksolana i Jaziga u Podunavlju i karpatskoj niziji su tokom šireg vremenskog perioda od rane antike do srednjeg vijeka prolazili kroz faze romanizacije, germanizacije, slavenizacije i mađarizacije.  

S obzirom na prisustvo ogranka N2-P189.2 u istočnoj Slovačkoj i Transilvaniji i da je najbliži drevni zajednički predak (TMRCA) svih pripadnika zapadnobalkanske mutacije N-Y6516>FT182494 i sekeljskog uzorka iz Bukovine prema estimaciji YFull projekta živio prije oko 800 godina indicira da je ova mutacija na zapadni Balkan dospjela tek tokom kasnijeg razdoblja srednjeg vijeka. Dijeleći najbližeg zajedničkog pretka sa Sekeljima kao i prisustvo u istočnoj Slovačkoj, pruža se s time u vezi mogućnost da je ova mutacija došla sa Sasima preko Transilvanije i sjeverne Ugarske. Sasi se na području srednjovjekovne Srbije doseljavaju za vrijeme vladavine Uroša I. (1243.1276.), odakle su najvjerovatnije prešli u Bosnu gdje se spominju 1339. godine. Pararelno sa seobom njemačkog stanovništva na područje Transilvanije se odvijala i seoba istih u Spišku oblast u istočnoj Slovačkoj, odakle su prema mišljenju između ostalog Konstantina Jiričeka doseljeni saski rudari u srednjovjekovnu Srbiju i Bosnu.       

Haplogrupa N2-Y6503 među Bošnjacima sadašnjice

Glavno žarište haplogrupe N2-Y6503>Y6542>P189.2 na dinarskom planinskom pojasu je identificirano sa oblastima Piva i Banjani u Staroj Hercegovini, odnosno sa područjem između Nikšića, Bileće i Plužina, odakle se širila prema sjeveru i sjeverozapadu tokom Velikog bečkog rata krajem 17. stoljeća i kasnije za vrijeme Habsburško-turskog rata 1737.-1739. tokom kojeg je dio pravoslavnog stanovništva iz Bosne i Stare Hercegovine migriralo na područje pograničnih teritorija pod habsburškom vlašću.

Najvisočije frekvencije ove haplogrupe se analogno navedenim migracionim tokovima susreću među Srbima porijeklom iz Like i sjeverne Dalmacije kod kojih se procenat ove haplogrupe kreće u procentu oko 8%. Najviša frekvencija ogranka N2-P189.2 među Bošnjacima je observirana u sjeverozapadnoj Bosni, što se najvjerovatnije može dovesti u vezu sa migracijom muslimanskog stanovništva iz Like nakon 1689. godine. Pored Bosanske Krajine se ova haplogrupa u pojedinačnim slučajevima pojavljuje i među Bošnjacima Usore, Semberije i Gornjeg Podrinja. Ova haplogrupa je među Bošnjacima i susjednim zapadnobalkanskim narodima prisutna preko mutacije N-FT182494.

Lista arheogenetičkih uzoraka

• Najranije datirani skeletni ostatak u kojem je utvrđena haplogrupa N2-P189.2 se nalazi na području današnjeg sjevernog Kazakstana. Prema rezultatima arheogenetičkog poduhvata objavljenim u studiji The first horse herders and the impact of early Bronze Age steppe expansions into Asia (2018) od de Barros Damgaard (et al.), u kojem su između ostalog sekvencionirani genomi posmrtnih ostataka datiranim iz perioda Botai kulture, je jedan od muških uzoraka na nalazištu Botai u sjevernom Kazakstanu pozitivan na haplogrupu N2-P189.2. Riječ je o uzorku BOT15 koji datira u 3.050.-3.450. godinu p.n.e. (de Barros Damgaard et al. 2018).
• Haplogrupa N2-Y6503 je utvrđena u dva muška posmrtna ostatka na arheološkim nalazištima Ulan Goviin Uzuur (uzorak I13173) i Muunit Uul (uzorak I13768) u današnjoj Mongoliji. Prvi uzorak datira u srednje bronzano doba, odnosno u 1.879.-1.694. godinu prije nove ere, dok se drugi uzorak veže za kasniji period bronzanog doba i datira u 1.210.-1.047. godinu p.n.e. (Wang et al. 2021).
• Pod inicijativom Društva srpskih rodoslovaca „Poreklo“ pokrenut je u suradnji sa Muzejom Hercegovine u Trebinju istraživački poduhvat u kojem su sekvencionirani genomi posmrtnih ostataka u nekropoli stećaka u Cernici kod Gacka u istočnoj Hercegovini. Nakon testiranja uzoraka u laboratoriji Biološkog fakulteta iz Beograda je u dva muška skeleta datiranim u 14.-15. stoljeće utvrđena haplogrupa N2-P189.2 odnosno njena dinarska mutacija N2-Y6503>Y6542>P189.2>Y6467>Y6516>Y7310>Y7313>FT182494.   

Statistika zastupljenosti

Populacija	Frekvencija	Uzorak	Etnolingvistička pripadnosti	Izvor
Srbi	3.23%	3.559	Baltoslavenska, slavenska	Srpski DNK projekat
Bosna i Hercegovina (Srbi)	6.2%	81	Baltoslavenska, slavenska	Marjanović et al. 2005
Bosna i Hercegovina (Bošnjaci)	1.5%	677	Baltoslavenska, slavenska	Bošnjački DNK projekat (mapa)
Hrvati	0.6%	720	Baltoslavenska, slavenska	Šarac et al. 2016
Rumunija (Bukovina, Sekelji)	0.2%	430	Ugrijska	Hungarian Bukovina DNA Project (Family Tree DNA)
Istočna Slovačka (Slovaci)	0.16%	629	Baltoslavenska, slavenska	Petrejčíkova et al. 2011

Poznate ličnosti

Boris Tadić (1958.-), je bivši čelnik Demokratske stranke i predsjednik Srbije. Testiranjem Tadića iz Smriječna kod Plužina u zapadnoj Crnoj Gori čiji se rezultati nalaze u javnoj bazi Srpskog DNK projekta, utvrđena im je haplogrupa N2-Y6503>Y6542>P189.2>Y6467>Y6516>Y7310>Y7313>FT182494>FGC28435.

Autori: Iljas Porović & Usame Zukorlić

Referense

1. ^Cui, Y., Li, H., Ning, C. et al. Y Chromosome analysis of prehistoric human populations in the West Liao River Valley, Northeast China. BMC Evol Biol 13, 216 (2013). https://doi.org/10.1186/1471-2148-13-216.
2. ^de Barros Damgaard, P., Martiniano, R., Kamm, J. et al. The first horse herders and the impact of early Bronze Age steppe expansions into Asia. Science 360, eaar7711 (2018). doi:10.1126/science.aar7711pmid:29743352.
3. ^Derenko, M., Malyarchuk, B., Denisova, G. et al. Y-chromosome haplogroup N dispersals from south Siberia to Europe. J Hum Genet 52, 763–770 (2007). https://doi.org/10.1007/s10038-007-0179-5.
4. ^Gamba, C., Jones, E., Teasdale, M. et al. Genome flux and stasis in a five millennium transect of European prehistory. Nat Commun 5, 5257 (2014). https://doi.org/10.1038/ncomms6257.
5. ^Krzewińska M, Kılınç GM, Juras A, et al. Ancient genomes suggest the eastern Pontic-Caspian steppe as the source of western Iron Age nomads. Sci Adv. 2018;4(10):eaat4457. Published 2018 Oct 3. doi:10.1126/sciadv.aat4457.
6. ^Petrejčíková E, Soták M, Bernasovská J, et al. Allele frequencies and population data for 11 Y-chromosome STRs in samples from Eastern Slovakia. Forensic Sci Int Genet. 2011;5(3):e53-e62. doi:10.1016/j.fsigen.2010.08.003.
7. ^Rootsi, S., Zhivotovsky, L., Baldovič, M. et al. A counter-clockwise northern route of the Y-chromosome haplogroup N from Southeast Asia towards Europe. Eur J Hum Genet 15, 204–211 (2007). https://doi.org/10.1038/sj.ejhg.5201748.
8. ^Šarac J, Šarić T, Havaš Auguštin D, et al. Genetic heritage of Croatians in the Southeastern European gene pool-Y chromosome analysis of the Croatian continental and Island population. Am J Hum Biol. 2016;28(6):837-845. doi:10.1002/ajhb.22876.
9. ^Wang, CC., Yeh, HY., Popov, A.N. et al. Genomic insights into the formation of human populations in East Asia. Nature 591, 413–419 (2021). https://doi.org/10.1038/s41586-021-03336-2.