Novi Pazar (grad)

Novi Pazar je glavni grad regije Sandžak, na rijeci Raški.

Geografija

Novi Pazar nalazi se  na dionici starog puta koji preko Ibarske magistrale od Beograda vodi prema Podgorici i Jadranskom moru.

Lociran je u zvjezdastoj dolini rijeka Jošanice, Raške, Deževske i Ljudske, na nadmorskoj visini od 496 m. Okružen je visokim planinama Golijom i Rogoznom i Pešterskom visoravni. Kraj je bogat prirodnim resursima. To je prostrana planinska teritorija, na kojoj se optimalno smjenjuju blagi i oštri usponi, rječni usjeci i doline, visoravni, veliki kompleksi četinarskih šuma, prostrane livade i pašnjaci, a prostor ima izuzetno bogatu floru i faunu, obilje čiste vode, termalnih i mineralnih izvora (Novopazarska i Rajčinovića banja i Slatinski i Deževski kiseljak). Uz prirodne i ljudske resurse, kao i brojne spomenike kulture, Novi Pazar ima velike potencijale za održiv razvoj – proizvodnju zdrave hrane i razvoj svih vidova turizma.

Historija

Stari vijek

Dopuniti

Srednji vijek

Postanak Novog Pazara pada u doba uspostavljanja Osmanske vlasti na ruševinama srednjovijekovne Raške. Novi Pazar je uspostavljen pored Starog Pazara, koji se nekada nalazio na lokalitetu Pazarište – naselja iz Srednjeg vijeka. Stari Pazar – Ras – je nosio naziv po ilirskoj tvrđavi iz Srednjeg vijeka – Arsi.

Obližnje staro Trgovište pominje se 1451. Osmanlije su pod sultanom Mehmedom Fatihom preuzeli Stari Pazar od despota Đurađa (1456), a 1459, kada su Osmanlije zauzeli Despotovinu, u Starom Pazaru se pominje subaša, dok se 1461. u istom mjestu pominje i kadija. U blizini Starog Pazara (Eski Bazar), formiran je Novi Pazar (Yeni Bazar).

Osmanlije

Novi Pazar se prvi put pominje 1461, kada su Dubrovčani u njemu imali svoje sudije (consules). Nekoliko godina poslije prvoga pomena, 1467. pominju se u Novom Pazaru turski kadija i subaša. Osnivač Novog Pazara bio je jedan od najslavnijih turskih vojskovođa, energičan Gazi-Isa-beg Ishaković, koji se između 1440. do 1472. često pominje u ratnim pohodima u zapadne balkanske zemlje. Gazi-Isa-beg podigao je pri osnivanju Novog Pazara džamiju, na čijim temeljima se danas nalaze Islamske ustanove u centru grada. Tada je podignuta i džamija Muslihedin-efendije, prvoga mujezina sultana Muhameda II. Turskom osvajaču Gazi-Isa-begu, koji je ovdje imao jednu od najvažnijih stanica u ratnim pohodima na Bosnu, nije odgovarao skriven i tijesan položaj staroga grada Rasa ili Trgovišta, uvrh Novopazarskog Polja i na sastavu planinskih rijeka Raške i Sebečeve, te je za svoj novi grad izabrao središnji i najprostraniji dio plodnoga polja u kotlini rijeke Raške.

Za osmanska prodiranja po srpskim zemljama Novi Pazar je imao posebnu važnost. Preko njega i područja stare Raške Osmanlije su prodirali i dalje na zapad i sjeverozapad, a kada su, nakon jednoga vijeka, veliki  vojni pohodi u zapadne balkanske zemlje, padom Bosne(1463), Hercegovine (1482), Crne Gore (1499), završeni, Novi Pazar, mjesto dotadašnje vojne važnosti, zadobio ponovno veliku važnost kao trgovačko središte na prolazu i raskršću važnih drumova, bosansko-makedonskog, bosansko-carigradskog i dubrovačkog puta, najvažnijih transbalkanskih trgovinskih karavanskih komunikacija starijeg doba.

 

Novi Pazar je u 16. vijeku i sve do pred kraj 17. vijeka bio živa i bogata varoš, najveća i najnaprednija od svih varoši na putu između Dubrovnika i Niša. Bio je i glavni trg stočarskih proizvoda iz cijelog područja Sandžaka i okoline, i odande se izvozilo mnogo vune, kože i voska. U početku i sredinom 16. vijeka bio je čuven kao veliki trg bosanskog sandžaka, sa mnogobrojnim muslimanskim i hrišćanskim dućanima i karavanserajima. Varoš je bila utvrđena, opasana zidovima obima 4,5 milje, a naseljena muslimanima Bošnjacima, pravoslavnim Srbima, i mnogim kolonistima Dubrovčanima i Mlečanima. U drugoj polovini 16. vijeka imao je 6.000 kuća, većinom muslimanskih, sa 16 džamija i velikom čaršijom. U varoši je bilo mnogo majstora, koji su od željeza iz obližnjih rudnika Gluhavice izrađivali buzdovane i raznu željezaru.

Mato Gundulić zabilježio je 1672. godine da je to veliki grad i da broji dvadesetak hiljada stanovnika. Početkom 17. vijeka glavna trgovina je bila je u rukama Dubrovčana, koji su ovdje imali i svoju crkvu. Pored dubrovačkih kolonista i mnogih Bošnjaka muslimana, u to vrijeme je u Novom Pazaru bilo i dosta pravoslavnih Srba. U razdoblju 16. i 17. vijeka mitropolit Visarion zvao se raški, novopazarski i starovlaški. U ovo doba još nije bio sasvim opustio stari grad Ras.

Vrhunac napretka Novi Pazar je dostigao u drugoj polovini 17. vijeka. 1661. godine u njemu je bilo 50 mahala, 3.000 jednospratnih i dvospratnih kuća, u čaršiji 1.100 dućana, u varoši 23 džamije, 7 crkava, 16 škola i mnogo hanova i česama. Po jednom drugom izvještaju, Novi Pazar je 1689. imao do 12.000 kuća. Tada je bio vrlo čuvena varoš, jedno od najvažnijih trgovačkih središta u unutrašnjosti Balkanskog poluostrva, sa mnogobrojnim vezama sa okolnim zemljama. Poslije tako velikog napretka nastalo je opadanje.

Prvi genocid u Novom Pazaru

Prvi put je doživio katastrofu 1689—1690, kada su ga Srbi ustanici, za vrijeme Pikolominijeveg, u narodu poznat kao “Palidžak” ratnog pohoda, uz blagoslov Austrugarske, zauzeli, a zatim kod povlačenja uništili i popalili. Raseljeni Bošnjaci su naselili Bugarsku i Istanbul.

1706. Novi Pazar je jedva imao 300 kuća. Marin Kabužić je napisao: „ovo mjesto bi nekada glasovita varoš u Levantu, a sada je ništa; gdje beše dvadeset tisuća kuća, nema više od tri stotine“). Ali Dubrovčani su obnavljali trgovinu u opustošenoj varoši. Novi Pazar je ostao i dalje sjedište paše.

Drugi genocid u Novom Pazaru

U austrijskom ratnom pohodu kroz osmanlijsku Tursku, Srbi ustanici su 1737. zauzeli i Novi Pazar, a Bošnjake u potpunosti etnički očistili iz Novog Pazara. ubijanjem i progonom. Onda su kroz njega prošli Srbi, koji su se sa pećkim patrijarhom Arsenijem IV povlačili ispred Osmanlija. Kako su se Osmanlije tada ponovno bili primakli Novom Pazaru, Srbi su se povukli k Studenici dalje na sjever.

Na razdoblju 18. i 19. vijeka, u tvrđavi na brijegu iznad varoši, stolovao novopazarski paša i upravljao je Sandžakom.

Treći genocid u Novom Pazaru

Poslije ustanka u Šumadiji (1804), Srbi na čelu sa Karađorđem Petrovićem su 1809. zauzeli i Novi Pazar, popalili ga pa se povukli. Kao i u Sjenici, veliki broj Bošnjaka stradao je i u Novom Pazaru.

Novi Pazar se 1822. računao kao najvažnija trgovačka varoš u Bosni posle Sarajeva. 1838-1839. tu je bilo sjedište i engleskog vicekonzula. 1836. je imao oko 7.000 stanovnika, pored Bošnjaka, Srba, nešto Cincara, Jevreja i Roma. 1857. imao je 12.000 stanovnika, sa 1.500 bošnjačkih i 100 srpskih kuća.

Sve do okupacije Bosne (1878) Novi Pazar je važio kao vrata Bosne, posredovao je u saobraćaju između Sarajeva, Soluna i Carigrada, vodio je trgovinu sa Dubrovnikom i Skadrom. Onda su prekinute stare veze s Bosnom, a trgovina Novog Pazara, koji je još 1873. preko Kosovske Mitrovice dobio vezu sa kosovsko-vardarskom željezničkom prugom, okrenula se Solunu.

U posljednje osmansko vrijeme je bio sjedište mnogih begova, koji su držali okolna sela kao svoje čitluke. Pored njih i Bošnjaka erlija (građana), u varoši je bilo i mnogo muhadžira (izbjeglica) iz Bosne, Nikšić Hercegovine, rubnih dijelova Sandžaka, Stare Crne Gore i Albanije.

Srpsko zauzimanje Sandžaka

Pred srpsku okupaciju je u Novom Pazaru bilo svega dvije starije srpske porodice, Komatine i Kulagići; ostali pravoslavni bili su u većini doseljenici od sredine i kraja 19 vijeka, uglavnom iz Crne Gore. 1913. imao je 13.433 stanovnika, a poslije je, zbog ratnih prilika, broj nešto opao. 1921. godine Novi Pazar imao je 2.492 kuće sa 11.207 stanovnika.

Sela su im ibarskog tipa, sa većim džematima, u kojima su kuće sabijene, te čine varijantu starovlaškog, razbijenog tipa. Stanovništvo je manjim dijelom starosjedilačko, a u većini su doseljenici od Malesije.

Četnički poraz u Novom Pazaru

Krajem 1941. godine četnici su tri puta napadali Novi Pazar.

Dopuniti

Stanovništvo

U naselju Novi Pazar živi 47 165 punoljetna stanovnika, a prosječna starost stanovništva iznosi 33,2 godina (32,5 kod muškaraca i 33,8 kod žena).

Ovo naselje je mješovito uz bošnjačku većinu (prema popisu iz 2011. godine), a u poslednjim popisima, primjećen je porast u broju stanovnika.

Prema podacima Crvenog krsta u Novom Pazaru boravi oko 6.000 izbjeglica iz BiH, Hrvatske, Republike Makedonije i sa Kosovo.

Privreda i kultura

Društvena privreda uglavnom ne radi, za razliku od privatnog sektora koji je razvijen. Tokom posljednjih decenija osnovan je veliki broj privatnih malih i srednjih preduzeća, čiji aktivni broj iznosi 747, po podacima iz januara 2006. Preko 500 privatnih preduzeća se bavi proizvodnjom odeće, obuće i namještaja, a ostala pretežno uslužnim djelatnostima i trgovinom. Značajnu ulogu imaju i transport robe i putnički saobraćaj sa preko 2.650 firmi za prijevoz robe i putnika. Novi Pazar je trenutno najveći proizvođač džins odjeće u Srbiji.

Nedostatak infrastrukture sprmmmečava dalji razvoj. Kao najveći potrošač PTT usluga, poslije Beograda, Novi Pazar ima 10.000 neriješenih zahtjeva za telefonski priključak. Postojeća sanitarna deponija je tehnički neispravna i ugrožava sve vodotokove, a smještena je na udaljenosti od 23 km od grada, na nadmorskoj visini od 1050 m. Zdravstveni centar prostorno i tehnički ne zadovljava potrebe stanovništva. Gradske osnovne škole rade u tri smjene, a veći broj školskih zgrada već duže vrijeme nije rekonstruisan. Toplovodna mreža nije rekonstruisana ni dograđivana posljednjih 18 godina. Elektroenergetska mreža nije dograđivna ni rekonstruisana posljednjih 20 godina. Do sada, nijedna značajna investicija nije realizovana iz sredstava pomoći, iako je lokalna samouprava predala paket projekata Ministarstvu za ekonomske odnose sa inostranstvom.

Novi Pazar ima burnu i bogatu prošlost. Među najvažnije kulturnohistorijske spomenike svakako spadaju:

• Altun-alem džamija iz XVI vijeka, djelo čuvenog neimara Muslihudina Abdulganija
• Arap džamija, Lejlek džamija, Melajska džamija, Bor džamija
• Petrova crkva sagrađena u X veku nad ilirskim kneževskim tumulom i na ostacima poznijeg ranohrišćanskog objekta u obliku rotonde sa upisanim četvorolistom
• Manastiri Đurđevi stupovi i Sopoćani iz Srednjeg vijeka
• Gradska tvrđava sa Kulom motriljom iz XV vijeka, izgrađena po nalogu osnivača grada Isa-bega Ishakovića
• Hamam (kupatilo) iz XV vijeka, zaostavština Isa-bega Ishakovića, osnivača grada
• Amir-agin han (konak) iz XVII vijeka
• Islamske ustanove u centru Novog Pazra – sagrađene na temeljima Isa begove džamije