R-Y10789: proto-Iliri

Uvod

Grana R1b-Y10789/BY611 je najbrojnija grana od R1b-Z2103 na zapadnom Balkanu i veže se prvenstveno sa starosjedilačko preslavensko stanovništvo zapadnog Balkana. Pripadnika ove grani pronalazimo među svim balkanskim narodima, a u najvećoj mjeri među Albancima, Aromunima u južnoj Albaniji i sandžačkim Bošnjacima kod kojih se frekvencija ove grane kreće oko 15%. Ova grana je prema ISOGG-ovoj nomenklaturi ekvivalentna sa R1b1a2a2c1.

Filogenetski niz ove haplogrupe izgleda ovako: R1b-M269>L23>Z2103>M12149>Z2106>Z2108>Z2110>CTS7556>Y5592>CTS1450>Y18959>Y10789/BY611

Porijeklo

Grana R1b-Y10789/BY611 se nalazi u okviru haplogrupe R1b-Z2103 koja je nastala na području Evroazijskih stepa tj. u predjelima između Crnog mora, Kaspijskog jezera i Kavkaza. Njeno prisustvo je utvrđeno u skeletima pripadnika ranih indoevropskih kultura datiranim iz ranog bronzanog doba, poput između ostalog, Jamne (Haak et al. 2015; Vagheesh et al. 2019), Poltavke (Mathieson et al. 2015) i Afanasijeva (Vagheesh et al. 2019) čiji su se arheološki horizonti prositcali na širem području stepskih predjela između sjevernih obala Crnog mora, Kavkaza, centralne Azije i južnog Sibira. Širenje ove haplogrupe sa područja stepkse pradomovine prema istoku, zapadu i jugu koincidira sa širenjem indoevropskih jezika (Allentoft et al. 2015; Mathieson et al. 2015). Haplogrupa R1b-Z2103 se u unutrašnjost Evrope širila u okviru zapadne Jamna ekspanzije, učestovajući tako i u naslijedničkim kulturama na području srednje i istočne Evrope i Balkana poput Kulture Zvonastih pehara (Olalde et al. 2018), Vučedolske kulture (Mathieson et al. 2015) i Maroške kulture (Žegarac et al. 2020), čemu između ostalog svjedoči prisustvo ove haplogrupe u starim kostima datiranim iz pomenutih kultura.

Grana R1b-Y10789/BY611 se nalazi u okviru SNP-a CTS1450 koji se razgranjuje u dva do sada identifikovana ogranka: Y18959 i BY250. Ogranak Y18959 koji se nalazi uzvodno od Y10789/BY611 i koji je prema procjeni YFull projekta formiran prije oko 4,700 godina, posjeduje relativno visok diverzitet na području centralne i istočne Evrope, što sugerira da se prvobitna ekspanzija odvijala unutar Kulture zvonastih pehara koja je djelovala na području centralne i istočne Evrope u vrijeme kada je formirana grana Y18959. U prilog dotičnom scenariju u kojem su se matične grane od Y10789/BY611 širile sa Kulturom zvonastih pehara bi moglo da ide i prisustvo haplogrupe R1b-Z2103 u starim kostima na arheološkim lokalitetima Samborzec u istočnoj Poljskoj i Szigetszentmiklós u Mađarskoj i koji se poistovjećuju sa istočnom zonom Kulture zvonastih pehara. Pararelni ogranak BY250 koji je danas najvećim dijelom rasprostranjen širom zapadne Evrope najvjerovatnije predstavlja ekspanziju Kulture zvonastih pehara u zapadnu Evropu.

Nastanak  

Jedan mogući scenarijo jeste da je grana Y18959 također sudjelovala u zapadnoj ekspanziji Kulture zvonastih pehara i da se prije 4,700 godina razgranila na tri osnovne identifikovane podgrane – shodno njenom SNP diverzitetu – moguće negdje na području između Alpa i sjevernih obronaka Karpata: ogranak F761900, prisutan na području Češke, Albanije i Sandžaka; ogranak Y5587; rasprostranjen širom istočne i južne Evrope s najvećim diverzitetom u istočnoj Evropi; i ogranak Y10789/BY611 koji se razgranjuje u zapadnomediteranski ogranak Y30192 i balkanski i transatlantski ogranak Y23373. Jednaka raznovrsnost grane Y10789/BY611 na području Balkana i današnje Italije i Španije sugerira da se formirala negdje između ta dva refugijuma tj. negdje na području južnih obronaka Alpa, učestvujući istovremeno u ekspanziji Kulture zvonastih pehara prema sjevernom Mediteranu.

U vrijeme kada je formirana grana Y10789/BY611 u ranom bronzanom dobu je na području istočnih obronaka Alpa djelovala tkz. Ljubljanska kultura, čiji se razvitak najvjerovatnije odvijao na vučedolskoj kulturološkoj osnovi. Ljubljanska kultura je dijelom bila i pod kulturološkim uticajem Kulture zvonastih pehara. Pripadajući ranom bronzanom dobu se Ljubljanska kultura može dovesti u vezu sa kasnijim prodorom Kulture zvonastih pehara sa područja današnje Češke i Slovačke, introducirajući u isto vrijeme i elemente starijih kultura poput Kulture vrpčaste keramike i Kulture kuglastih amfora (Govedarica, 1989). Uzimajući u obzir prisustvo pararelnih ogranaka upravo na području današnje istočne srednje Evrope bi ekspanzija elemenata Kulture zvonastih pehara u Ljubljanski arheološki horizont mogla biti u korelaciji sa širenjem uzvodne grane Y18959 prema jugozapadu.

Podgrane

Grana R1b-Y10789/BY611 je prema proračunu YFull projekta formirana prije između 3,900 i 5,500 godina, dok se TMRCA (najbliži drevni zajednički predak) svih pripadnika ove haplogrupe procjenjuje da je živio negdje u periodu prije između 2,600 i 4,100 godina tj. prije otprilike 3,300 godina. Diverzitet grane R1b-Y10789/BY611 i njenih starijih ogranaka sugerira da se najvjerovatnije formirala negdje na širem području između južnih obronaka Alpa i panonske nizije.

Haplogrupa R1b-Y10789/BY611 se dijeli u dvije osnovne identifikovane podgrane: Y10789 (TMRCA prije oko 3,300 godina); Y23373 (TMRCA prije oko 2,700 godina); i u jedan neidentifikovani ogranak Y10789* kojem još nije moguće procjeniti vrijeme mutiranja i starost TMRCA-a.

• Y30192: Ova podgrana je danas isključivo rasprostranjena na području zapadnog Mediterana tj. u regiji Kampaniji u jugozapadnoj Italiji i na području autonomnih zajednica Katalonije i Valencije u istočnoj Španiji. Najbliži drevni zajednički predak pripadnika ove grane je prema procjeni YFull projekta živio prije oko 2,100 godina.
• Y23373: Čini najbrojniji ogranak od grane R1b-Y10789/BY611 i od haplogrupe R1b opčenito na zapadnobalkanskom području. Podgrana Y23373 se dijeli na dva ogranka; Y23373* i Z2705. Najviše frekvencije ogranka Z2705 su observirane među Albancima, sandžačkim Bošnjacima, Srbima i Crnogorcima, ali se dijelom pojavljuje na širem području od Jadranskog i Jonskog mora na zapadu do Crnog mora na istoku. Prisutna je manjim dijelom u Grčkoj, moguće djelomično među potomcima Arvanita, i van Balkana, posebno među Arberešima u južnoj Italiji, zatim među potomcima balkanskih muhadžira u Saudijskoj Arabiji i Iraku. Ovoj grani pripada i nekoliko uzoraka na Azorima u Portugalu, koji su najvjerovatnije migrirali sa područja zapadnog Balkana u kasnom srednjem vijeku. Ogranku Y23373* pripada za sada samo jedan uzorak iz SAD koji prema porodičnom predanju potiče iz Velike Britanije. Najbliži drevni zajednički predak (TMRCA) svih pripadnika podgrane Y23373 je prema estimaciji YFull projekta živio prije oko 2,700 godina.
• Y10789*: Ova neidentifikovana podgrana je za sada observirana samo u jednom uzorku porijeklom sa ostrva Sardinije u Italiji.

Observirano je nekoliko pripadnika haplogrupe R1b-Y10789/BY611 porijeklom iz SAD, Italije, Mađarske i Poljske kojima nisu definirane dublje podgrane. Jedan od uzoraka iz SAD je daljim porijeklom iz Trsta u današnjoj Italiji. Na haplogrupu R1b-Y10789/BY611 je pozitivno i nekoliko anadolskih Grka porijeklom iz Izmira u današnjoj Turskoj, koji su testirani u okviru studije King et al. 2011, zatim 36,8% od 19 testiranih aromunskih uzoraka iz Andon Poçia u Okrugu Gjirokastër u južnoj Albaniji (Bosch et al. 2006).

Naseljavanje Balkanskog poluostrva

Veza sa ranobronzanodobnim migracijama

O migraciji haplogrupe R1b-Y10789/BY611 na Balkansko poluostrvo postoje dva za sada alternativna scenarija. Jedna od mogućnosti jeste da se njeno porijeklo može dovesti u vezu sa distribucijom uzvodne grane R1b-CTS7556* u okviru ranobronzanodobne Maroške kulture koja je djelovala na području karpatskog iliti panonskog bazena. Prisustvo grane R1b-CTS7556* je prediktovano u jednom muškom uzorku iz ranobronzanodobnoe nekropole Mokrin u blizini Kikinde u današnjoj Vojvodini u sjevernoj Srbiji, datiranom iz perioda između 2,100. i 1,800. godine p.n.e. (Žegarac et al. 2020). Ovaj scenarij sugerira da prisustvo haplogrupe R1b-Y10789/BY611 (koja se nalazi u okviru R1b-CTS7556*) na području sjevernog Balkana prethodi kasnijim kasnobronzanodobnim i ranoželjeznodobnim migracijama sa područja istočne zone halštatskog kulturološkog kompleksa. Ovaj alternativni scenarij implicira samim time da se prisustvo haplogrupe R1b-Y10789/BY611 na području sjevernog Balkana može pratiti unazad do ranog bronzanog doba. Međutim, procjena starosti najbližeg drevnog zajedničkog predka (TMRCA) prije 3,300 godina, uz značajan diverzitet haplogrupe R1b-Y10789/BY611 na području današnje Italije, indicira da se njena ekspanzija na Balkansko poluostrvo najvjerovatnije odvijala u kasnijem razdoblju tj. u kasnom bronzanom dobu i sudeći po diverzitetu njenih ogranaka najvjerovatnije sa područja zapadno ili sjeverozapadno od Balkana.

Naseljavanje u okviru proto-ilirskih seoba

Haplogrupa R1b-Y10789/BY611 posjeduje danas najveću SNP raznovrsnost na području sjevernog Mediterana što implicira da se izvorište njene prvobitne ekspanzije može locirati negdje na području južno ili istočno od alpskog planinskog vijenca. Rasprostranjenost SNP-ova unutar njenih ogranaka se danas može pratiti od istočne obale Pirinejskog do istočne obale Balkanskog poluostrva, oslikavajući tako dva suprotna migraciona smijera iz estimiranog sjevernojadranskog izvorišta. Estimacija starosti najbližeg drevnog zajedničkog pretka (TMRCA) prije oko 3,300 godina sugerira se ekspanzija ove haplogrupe mogla odvijati u ranohalštatskom kulturološkom kontekstu sa područja sjeverno od Jadranskog mora.

Nasljednjici predhodnih arheoloških kultura poput ranobronzanodobne Ljubljanske kulture i kasnobronzanodobne Kulture polja sa žarama su, opstajući na širem sjevernojadranskom i srednjopodunavskom prostoru, ušli u istočnohalštatsku fazu (Kühn, 1976), u čijem se okviru odvijala proto-ilirska etnogeneza. Shodno tome bi se širenje halštatske kulture na šire istočnojadransko područje u periodu oko 1000. godine p.n.e. moglo dovesti u vezu sa migracijom haplogrupe R1b-Y10789/BY611 prema jugu.

R1b-Y10789/BY611 među Bošnjacima sadašnjice

Haplogrupa R1b-Y10789/BY611, posebno ogranak R1b-Y10789/BY611>Y23373>Z2705, je danas među Bošnjacima prisutna uglavnom na području Sandžaka, posebno na širem području bihorske regije u današnjoj sjeveroistočnoj Crnoj Gori. Najveća regionalna raznovrsnost se primjećuje na relativno malom prostoru oko Skadarskog jezera na crnogorsko-albanskoj granici. Posebno se ističe pleme Pipera, Kojaševića i Trieshia (Zatrijebćana), zatim i neka bratstva iz malisorsko-brdskih plemena Gruda, Shkreli, Mazreku, Kelmendi, Krasniqi i Nikaj.

Veliki broj sandžačkih rodova koji su pozitivni na nizvodne ogranke od grane Z2705 imaju predanje da vode porijeklo sa područja Skadarskoga jezera, odnosno Skadarskog sandžaka, što bi se moglo smatrati izvorištem velikog dijela sandžačkih bratstava pozitivnim na granu Z2705, čije se porijeklo prema porodičnim predajama veže za upravo područje oko Skadarskog jezera i sjeverne Albanije. Petnjica i Rožaje su dvije općine gdje je veća koncentracija podgrana nizvodno od Z2705 tj. Z2705>Y126039 i Z2705>BY218801 i prvenstveno se radi o bratstvima koja su najvjerovatnije naseljena nakon seobe lokalnog stanovništva prema sjeveru pod pećkim patrijarhom Arsenijem III. Čarnojevićem krajem 17. stoljeća. Po jednom drugom alternativnom scenariju je grana Z2705 mogla biti prisutna na području gornjeg Bihora i prije selidbe krajem 17. stoljeća. Naime, 1648. godine se kod Hadži Kalfe iliti Kalib Čelebije spominje Bihur tj. Bihor u kojem žive Arnaudi i Servi (Hagen, 2003). Nakon seobe lokalnog stanovništva krajem 17. stoljeća, područje gornjeg Bihora biva naseljen muslimanima iz južnijih krajeva.

Autor: Koordinacioni tim Bošnjačkog DNK projekta

Reference